NGHỆ THUẬT CHĂM SÓC NGƯỜI BỆNH

Đã mang thân người, sớm muộn gì ta cũng có bệnh; đây là một sự thật không thể chối cãi. Với sự phát triển của các khoa học và y học, ngày càng có nhiều loại bệnh có thể chữa lành, đây là một may mắn lớn. Có những căn bệnh mãn tính, triệu chứng không bộc phát ồ ạt, mà lại kéo dài nhiều ngày nhiều tháng nhiều năm và bệnh nhân cũng không hề dễ chịu chứng sự hoành hành của các căn bệnh này. Các phương tiện điều trị chỉ có tác dụng hạn chế sự tiến triển của bệnh và thuộc chỉ là phương tiện hỗ trợ giảm nhẹ các triệu chứng chứ không thể giúp người bệnh khỏi hẳn. Bên cạnh đó, có những căn bệnh nan y như ung thư, đến nay vẫn chưa có thuốc chữa trị. Với các bệnh mãn tính và nan y, chăm sóc giảm nhẹ về phương diện chuyên môn là một phần công việc hằng ngày của bác sĩ; trong khi đó, chăm sóc giảm nhẹ về phương diện tâm lý là phần việc của chính bản thân người bệnh và người nhà bệnh nhân. Để đương đầu hiệu quả hơn với bệnh tật, chúng ta cần có hiểu biết nhất định về căn bệnh này, có trải nghiệm tâm lý thực tế khi bị bệnh và hiểu rõ các cách để vượt qua nỗi lo tâm lý này.

1.   Bệnh gì cũng không phải dấu chấm hết

Bruce Lipton, một nhà khoa học tiên phong chuyên nghiên cứu sinh học tế bào, đã dành nhiều năm nghiên cứu về đời sống và hoạt động của các tế bào, phát biểu rằng, chính những nghiên cứu đó khiến ông thay đổi quan niệm về bản chất của sự sống. Ông nói “theo xã hội, bạn chỉ là một cá thể bình thường, nhưng thực sự bên trong bạn là một thế giới của 50 nghìn tỷ tế bào đang sống, mà mỗi tế bào đó cũng là một cá thế riêng biệt, có cuộc sống riêng, chức năng riêng và cũng tương tác, trao đổi với những tế bào khác. Nếu tôi thu nhỏ bạn tới kích cỡ tế bào, và đưa bạn vào chính cơ thể của bạn, bạn sẽ nhận ra rằng bên trong bạn là một đô thị rất bận rộn và tấp nập. Hiểu biết này là quan trọng, khi bạn nhận ra rằng cơ thể bạn cũng là một cộng đồng, một xã hội hay quốc gia thu nhỏ; và một cơ thể khỏe mạnh là một nơi các tế bào chung sống hài hòa với nhau; còn cơ thể ốm yếu, bệnh tật là một nơi các tế bào thiếu đi sự hài hòa.” Dưới lăng kính của khoa học, ta hiểu hơn về sự hoạt động nội bộ cũng như tương tác giữa các vấn đề và ta có thể can thiệp vào sự vận hành và quy trình hoạt động của các tế bào bên trong cơ thể mình. 

Do đó, bệnh mãn tính hay nan y như ung thư cũng chỉ là một vấn đề về sức khỏe, không nên bi quan xem đây là dấu chấm hết cuộc đời. Sức khỏe sung mãn rồi đến lúc suy, đây là quy luật chi phối cuộc sống mọi loài sinh vật, trong đó có con người. Thông điệp này muốn truyền tải đến người bệnh không sớm thì muộn, không hình thái này thì hình thái khác, không ở nơi này trên cơ thể thì cũng ở bộ phận khác, thiên hình vạn trạng, nhưng cái chung là hiện trạng này diễn ra với tất cả mọi người một cách bình đẳng mà không hề có sự thiên vị nào. Không ai có thể tránh khỏi bệnh. Hiểu được điều này, ta bình tâm hơn khi đón nhận những biểu hiện của vô thường qua sự thay đổi trong cơ thể mình, cũng như khi nhận thông tin từ các y bác sĩ về bệnh tật của bản thân mình và người thân.

Về mặt tâm lý, khi nhận được thông tin chẩn đoán xác định bệnh, tất nhiên ai cũng buồn, cũng sốc, nhưng không nên xem đó là “thảm họa” hay là đường cùng. Nếu ta có người thân trong gia đình bị bệnh nặng, ta cần tỉnh táo, là chỗ dựa cho bệnh nhân hơn là cùng với người ấy hoảng loạn, làm phức tạp hóa vấn đề. Trong lúc này, giữ tinh thần thật bình thản để tìm phương án tốt nhất để điều trị càng sớm càng tốt, nếu không, sẽ tạo hiệu ứng tiêu cực cho việc điều trị bệnh. Một số bệnh mãn tính có nhiều phương pháp điều trị dự phòng tốt, ta có thể hạn chế tiến độ phát triển của bệnh, giảm triệu chứng đau nhức. Khi chất lượng điều trị nâng cao thì tuổi thọ con người và chất lượng cuộc sống nâng cao. Còn các bệnh nay y như ung thư, dù không thể điều trị khỏi hẳn, vẫn không phải là dấu chấm hết cuộc đời. Nếu điều trị theo đúng hướng, với sự kết hợp của việc cân bằng tâm lý vững chãi, chất lượng cuộc sống vẫn có thể duy trì và cuộc sống sau khi phát hiện bệnh không đến nỗi tệ như nhiều người nghĩ.

2.   Không sợ chết: cái chết đến chậm hơn!

Cánh rừng có thể trở thành khu dân cư và biển sâu có thể trở thành cồn cát. Núi có thể biến thành hồ, trên dòng sông hôm nay có thể mọc lên một đô thị ở ngày mai. Bãi biển nương dâu của các hiện tượng vật lý dưới sự tác động của các yếu tố tự nhiên hay tác động của con người đều có thể xảy ra. Sự thay đổi, chuyển biến diễn ra không ngừng ở khắp nơi, trong tất cả các sự vật hiện tượng, ở tất cả các hình thức tồn tại, trong đó có con người, duy chỉ có cái chết là điều không bao giờ thay đổi. Chấp nhận thực tế này có thể rất khó khăn, nhưng khi hiểu được tiến trình bệnh tật cũng như sự lão hóa của cơ thể là một quy luật khách quan không phụ thuộc vào ý muốn của con người, người bệnh sẽ dễ dàng thích ứng với các diễn tiến tiếp theo của bệnh mà không có sự phản kháng về mặt cơ thể sinh lý cũng như tinh thần.

Cái gì thuộc về quy luật khách quan thì nó vô tình vận hành theo những nguyên tắc lạnh lùng nhất định mà không “quan tâm” gì đến cảm xúc chủ quan của chúng ta. Ta muốn sống hoài, không chết, ta muốn khỏe mãi, không bệnh, ta muốn trẻ hoài không già, nhưng những cái muốn của ta không được “duyệt” và theo thời gian, quy luật của sự biến đổi vẫn cứ vận hành. Đối với những gì không thể thay đổi, cách khôn ngoan nhất là ta nên chấp nhận nó. Đức Phật dạy, “đối với loài hữu tình, có đến, có đi, có diệt, có sanh, tất cả loài hữu tình đều phải bị già và già đến. Và nếu phải bị già và khi già đến, ta lại sầu, bi, than khóc, đập ngực, đi đến bất tỉnh, thời ăn uống, không làm ta ưa thích; thân ta trở thành xấu xí; các công việc không có xúc tiến, kẻ thù sẽ hoan hỷ; bạn bè sẽ lo buồn. Kẻ ấy phải bị già, khi già đến, sầu, bi, than khóc, đập ngực, đi đến bất tỉnh.” (Tăng chi bộ kinh, chương V, phẩm 5, kinh số 50: Tôn giả Nārada)

Một khi chấp nhận một sự thật không thể thay đổi, ta trở nên bình tĩnh và giữ được sự cân bằng tâm sinh lý. Duy trì sự cân bằng ổn định môi trường các yếu tố lý hóa trong cơ thể mà từ chuyên môn gọi là cân bằng nội môi là một cơ chế cần thiết để đảm bảo cho các tế bào, cơ quan trong cơ thể hoạt động bình thường, giúp cơ thể khỏe mạnh. Sự phản kháng về mặt tinh thần sẽ tạo nên một xung lực ảnh hưởng đến thể dịch, dẫn đến mất cân bằng nội môi cơ thể, ảnh hưởng không tốt đến sức khỏe, cụ thể nhiều loại bệnh phát sinh, còn người bệnh thì bệnh nặng thêm. Điều này ảnh hưởng không tốt đến quá trình điều trị cũng như sự tuân thủ điều trị và hiệu quả việc điều trị. Do vậy, không hài lòng khi ta bệnh, phản kháng với một sự thật không thể tránh khỏi này tạo nên sự rối loạn chuyển hóa các cơ chế sinh học, mất cân bằng nội môi, có hại cho sức khỏe của mình. Sự lão hóa và bệnh tật là quy luật, nếu hiểu và chấp nhận điều này, chúng ta cảm thấy thoải mái, nhẹ nhàng đón nhận già, bệnh và chết như bất cứ một hiện tượng khách quan nào khác.

Nhà khoa học Bruce Lipton đã chứng minh rằng, chúng ta không phải là tù nhân của bộ gene có trong người mình, chúng ta cũng không phải là một cỗ máy sinh học chỉ biết tuân theo các quá trình sinh hóa của cơ thể. Chúng ta có thể chủ động gây ảnh hưởng đến các quá trình đó, hay thậm chí là thay đổi các yếu tố sinh học của cơ thể. Khi hiểu biết như vậy, ta có thể làm được nhiều điều để thay đổi bản thân theo hướng tích cực trong mọi hoàn cảnh. Khi thật sự hiểu điều gì đang diễn ra trong cơ thể chúng ta, ta bắt đầu có một sức mạnh tự thân để làm theo những điều ta mong muốn. Trên cơ sở đó, ta biết cách chăm sóc giảm nhẹ, có kế hoạch sẽ giúp bệnh nhân và gia đình có được sự chuẩn bị tốt về mọi mặt để ứng phó với bệnh tật.

3.   Chết không phải là hết

Thông thường, chúng ta cứ  ngỡ rằng các nhà khoa học có quan niệm chết là hết. Thật ra, không hẳn như vậy. Bruce Lipton, khi nói về trí tuệ của tế bào từng phát biểu rằng, với tư cách là một người theo khoa học từ sớm, trước đây ông thường không tin sự tồn tại của những trải nghiệm tâm linh. Nhưng khi quan sát cách các tế bào sinh ra, lớn lên và chết đi, nhà khoa học này bỗng nhận ra rằng; sự chết đi thường xuyên của tế bào cũng chẳng phải mất mát gì. Điều thực sự làm nên bản thân con người, khiến người này khác biệt với tất cả con người khác không phải thứ nằm bên trong tế bào, nằm bên trong nhân, bên trong DNA hay gene; mà lại là một yếu tố nằm ở bên ngoài, đó là tâm trí và thái độ sống của mỗi người. Dù cho một tế bào có chết đi, thông tin đó, tính cách đó, sự khác biệt đó vẫn được bảo tồn nguyên vẹn và được truyền qua các tế bào khác đảm nhiệm. Bỗng nhiên, cảm giác sợ chết của ông tan biến. Đó là điều ông đã trải nghiệm xuyên suốt mấy chục năm và ông cho đó thực sự là một trải nghiệm tâm linh vô cùng tuyệt vời. Nhận định của ông Bruce Lipton hoàn toàn phù hợp với quan điểm bảo toàn vật lý, rằng không có vật chất nào tự sinh ra và cũng không tự mất đi mà nó chỉ chuyển đổi từ dạng này sang dạng khác dưới các điều kiện nhất định.

Khái niệm bất sanh bất diệt là khái niệm triết học dùng để chỉ cho tiến trình luân chuyển trôi chảy xuyên qua tất cả các sự vật, hiện tượng và cả các chúng sinh. Mỗi người trong suốt chặng đường sống của mình vẽ nên một sơ đồ cuộc sống gồm vô số điểm biểu hiện qua hành động, lời nói và ý nghĩ của mình. Mỗi điểm tương đương với một tác ý, một nghiệp theo quan điểm của đạo Phật và do đó, mỗi điểm là một phần của sự sống. Nghiệp cũng được tạo tác và mất đi theo dòng sống, sinh diệt theo dòng thời gian và được bảo toàn ở nhiều hình thức rất đa dạng. Sống và chết trập trùng trong những điểm lên và xuống của tiến trình tồn tại và thích nghi với môi trường sống như vậy. Nói cách khác, ta chết đi trong từng ngày, từng giờ, từng phút, từng giây và trong đơn vị thời gian nhỏ nhất là sát na để tái tạo lại sự sống trong từng sát na, từng giây, từng phút, từng giờ và từng ngày về phương diện sinh học và vật lý. Đây là quan niệm về định luật thay đổi (còn gọi là vô thường theo thuật ngữ nhà Phật và nó hoàn toàn phù hợp với quan niệm sinh học và vật lý học hiện đại). Trong quan niệm này, chết là thay đổi hình thức sống, dạng thức sống mà thôi. Chết không phải là chấm dứt mà sinh cũng không phải là bắt đầu mà là đó là một sự thay đổi, ẩn nơi này để hiện nơi khác tùy thuộc vào nhiều yếu tố tùy theo tính điều kiện, môi trường, hoàn cảnh và sự tác động đan xen của nhiều yếu tố liên quan đến con người và vũ trụ.

Khi hiểu rằng ta đang chết dần ngay cả khi đang sống chứ không đợi đến khi não ngừng hoạt động mới gọi là chết theo nghĩa chết lâm sàng của y học thì ta tự tại hơn khi chuẩn bị đón nhận chết như một hiện tượng tất yếu của cuộc sống. Thật vậy, ngay khi đang sống mạnh khỏe đây, ta cũng đang chết và đang tái sanh ở mức độ vi tế. Dưới cái nhìn Phật giáo, chết là một hình thức biến đổi về hình tướng xảy ra trong từng sát na từ vô thủy đến vô chung qua ba cấp độ: vi biến, tiểu biến và hệ biến. Vi biến là trạng thái đổi thay xảy ra trong chớp mắt như thoáng vui, thoáng buồn, thoáng yêu, thoáng ghét. Tiểu biến là hình thái thay đổi xảy ra trong một giai đoạn ngắn dài nào đó như người đang khỏe mạnh bỗng thành người bệnh tật, đang làm ăn giàu trở thành khốn khổ sau một tai nạn hay biến cố. Hệ biến là sự biến đổi cả một hệ thống. Đối với con người là hệ thống tuần hoàn, là sự sống chết, là hình thái biến tướng từ kiếp nầy sang kiếp khác.

Khi ý thức được rằng chết không phải là mất hẳn, mà là một sự thay đổi lớn, một sự “chuyển giai đoạn” đối với dòng sống của mình, tâm ta bình an hơn. Nhiều bậc tu tập đến mức tự tại với sống chết, làm chủ được sống chết thì chết thật ra không có gì đáng sợ, chỉ là việc thay chiếc áo sơn cũ sao bao nhiêu năm trên cuộc đời để đổi chiếc áo mới mà thôi. Thiền sư Từ Minh từng nói, sinh như đắp chăn bông, chết như cởi áo hạ. Suy ngẫm điều này, tuy chưa được tự tại như vậy, ta cũng không nên quá sợ hãi đối với hiện tượng chết, thay vào đó, chuẩn bị một tâm thế vững chãi để đón nhận nó vậy.

4.   Những điều người chăm bệnh cần biết

Thông thường, người bệnh nặng rất sợ chết. Cho dù trước đó, tâm lý này không xuất hiện thường trực và mạnh mẽ như thế. Thế nhưng, trong giai đoạn bệnh nặng, khi nghĩ rằng phải sớm đối mặt với cái chết, sự bất an, căng thẳng trong họ ngày càng tăng. Trong giai đoạn này, tâm lý người bệnh thường không ổn định, khủng hoảng, lo nghĩ nhiều và sợ hãi cũng không ít. Theo thuyết tâm lý hiện đại, nguyên nhân căng thẳng tinh thần là do không dám đương đầu và chấp nhận sự thực ở đời. Nếu không vượt qua hay khắc phục được sự căng thẳng đó, bệnh chuyển biến theo tình huống xấu hơn. Tinh thần người bệnh do vậy càng sa sút hơn, thất vọng ngày càng nhiều hơn. Điều này có nghĩa là nếu không kiểm soát và làm chủ cảm xúc của mình, người bệnh muốn kéo dài mạng sống, nhưng lại làm cho cái chết có nguy cơ đến với mình sớm hơn.

 Trong hàng trăm mối lo của người đang mang bệnh nặng đứng trước sự ám ảnh của cái chết chực chờ có thể đến bất cứ lúc nào, nỗi lo cho cuộc sống của người thân sau khi họ không còn trên cuộc đời này nữa choán một phần lớn, nếu không nói là phần chủ yếu, thời gian và năng lượng sống của người ấy. Do vậy, bằng cách nào đó, những người thân trong gia đình, nhất là những người trực tiếp chăm bệnh, cần hiểu rõ điều này và tìm cách hợp lý để giúp người thân đanh bị bệnh giảm bớt lo âu, nhẹ gánh ưu phiền để chất lượng sống của người ấy tốt hơn trong lúc thân bệnh đau. Nắm được tâm lý này của người bệnh nặng, đức Phật dạy chúng ta phải biết cách chuẩn bị tâm thế để đón nhận sự thay đổi hệ biến này như là một phần của sự sống. Khi hiểu rõ biến hoại là quy luật, sự chấp nhận trong bình tĩnh sẽ giúp người bệnh vơi đi gánh nặng của lo lắng.

Một bài pháp được ghi lại rằng, có một người bệnh nặng sắp chết, người vợ đã động viên người ấy đừng có lo sợ. Cô nói rằng cô sẽ có đủ khả năng tự lo cho bản thân và lo cho con cái sau khi chồng ra đi; cô sẽ không tái giá; và cô sẽ tiếp tục thực hành theo chánh pháp. Cứ mỗi một điều cam kết, cô ta lặp lại rằng “do vậy đừng có sợ chết. Với người nào lo sợ, cái chết sẽ rất đau đớn. Đức Phật đã từng khuyên nhắc là không nên lo lắng trước giờ chết mà.” Nghe xong, người bệnh ấy bình phục đến không ngờ, và trong khi chưa khỏe hẳn, anh ta vẫn đến thăm Đức Phật, anh ta kể lại những lời cam đoan của vợ với mình khi anh ta đang trên giường bệnh. Đức Phật xác quyết rằng anh ta là người có phước khi có được cô vợ thông minh và biết cách làm an lòng người bị bệnh như vậy. (Tăng chi bộ kinh, chương VI, phẩm 2, kinh số 16: Cha Mẹ Nakula)

Bruce Lipton khẳng định rằng, khi đã biết được rằng, thân thể sinh học chỉ là một cơ thể hữu cơ chờ lệnh phản ứng đến từ tâm trí của chúng ta; nếu như cuộc sống không diễn ra thuận lợi, thay vì tìm cách điều chỉnh gene, hãy điều chỉnh tâm trí và thái độ sống. Chúng ta có thể kiểm soát cuộc sống của chính mình bằng cách kiểm soát nhận thức sống của mình. Chết là cái không thể tránh. Khi chấp nhận được điều này về mặt tâm lý, người bệnh dễ dàng giải tỏa được áp lực bệnh tật và sẵn sàng đối mặt với diễn tiến của bệnh. Sự mạnh mẽ về tinh thần và tâm lý chấp nhận giúp nâng cao hiệu quả điều trị và giúp cho chất lượng cuộc sống tốt hơn nhiều, dù người ấy có khả năng bình phục hay không, thì những ngày biết sống trọn và vẹn này đều trở thành vô cùng ý nghĩa.

Ngoài việc giúp người thân dám nhìn thẳng vào bản chất của cuộc sống với sự chi phối của già, bệnh và chết, một trong những điều chúng ta nên nhắc người thân đang lâm bệnh nặng của mình biết sống trọn vẹn trong thời gian ngắn ngủi quý báu còn lại của kiếp người. Trong kinh cũng nói đến một torong những tiêu chuẩn của một người giỏi chăm bệnh là có khả năng biết lúc nào là đúng thời để nói pháp khuyến khích người bệnh sống nhẹ nhàng và bình an hơn. (Tăng chi bộ kinh, chương V, phẩm 13, kinh số 124: Săn sóc bệnh). Lựa lúc thích hợp, khéo lời nhắc về những việc tốt người ấy đã làm được trong suốt bao năm tháng có mặt trong cuộc đời. Chỉ cần nhớ lại những việc làm thiện lành đã làm trước đó, người ấy cũng rất an lòng và nhờ đó, sự chuẩn bị cho hành trình tiếp theo được chu đáo hơn.

Trong Tăng chi bộ kinh chương V, phẩm 6, kinh số 57, Đức Phật dạy chúng ta năm điều cần phải nhắc tâm hằng ngày không được xao lãng: (1) cùng với ngày tháng trôi đi, ta đang trở nên già, (2) ta sẽ bệnh không lúc này thì lúc khác trong suốt quá trình sống, (3) ta sẽ chấm dứt giai đoạn sống trên cuộc đời này vào một thời điểm thích hợp nào đó, (4), mọi thứ đang thay đổi và đến một thời điểm nhất định, ta phải xa lìa mọi người thân yêu và chính ta, và (5) không ai khác chịu trách nhiệm nhân quả về những gì mình đã làm qua ý nghĩ, lời nói và hành động. Do vậy, nếu người bệnh do tinh thần bấn loạn không tự nhớ, ta cần khéo nhắc người thân của mình nhớ về năm điều trên để sự sợ hãi có thể ở trong tầm kiểm soát chứ không khống chế người bệnh nữa.

Một người bị bệnh nặng là đang đứng trên đầu con vực thẳm của sự chia lìa với người thân và tài sản mà họ xem đó là sự mất mát vĩnh viễn nên sự sự hụt hẫng đến mức hoảng loạn xuất phát từ đây. Nếu có người thân trong gia đình bị bệnh trầm trọng, ta phải có cách để giúp người bệnh hiểu rằng, ra đi là một phần của cuộc sống, một phần không thể thiếu, một phần không thể từ chối vì ta đã đến cuộc đời này và tồn tại trên cõi đời một thời gian. Có đến, ắt có đi và đây là quy luật chi phối toàn bộ cuộc sống này. Không thể khác, ta chỉ có thể chấp nhận mà thôi. Nếu không chấp nhận, tự ta tạo nên một xung lực để rồi tự chống lại, sống với những áp lực, căng thẳng ta tự gây ra cho mình. Hạnh phúc hay đau khổ phần lớn tùy thuộc vào thái độ sống của mình. Charles R. Swindoll phát biểu rằng “tôi tin rằng cuộc sống là 10% những gì xảy ra với tôi, 90% còn lại là cách tôi phản ứng với nó. Bạn cũng thế – chúng ta chịu trách nhiệm về thái độ của chính mình”.

Hãy thật bình tĩnh để quán chiếu và chấp nhận sự thật, lòng ta sẽ nhẹ hơn nhiều và ta sẽ có giải pháp sáng suốt và hợp lý đối với mọi tình huống cuộc sống khi đối mặt với bệnh tật.